Een schitterende correctie voor het witwassen van het oude Rome

Bron

ROME — Staande voor een enorm, donker glinsterend muurmozaïek uit de eerste jaren van de derde eeuw CE, word ik in een verloren wereld getrokken. Een schip vertrekt vanuit een haven in Alexandrië, Egypte, met golvende zeilen, zeelieden die aan de touwen werken, en links is een hoge vuurtoren. Dit venster op het Romeinse rijk komt van de domus (of herenhuis) van Claudius Claudianus, een senator van Afrikaanse afkomst, die zijn geld verdiende met transport over de Middellandse Zee. Het is niet moeilijk voor te stellen dat waar ik naar kijk een van de vele graanschepen is die het oude Rome vanuit de Nijlvallei bevoorraadde.

Installatieweergave van Colori dei Romani, Centrale Montemartini, Rome, 2021 (alle foto's door Anthony Majanlahti/Hyperallergic)

Colori dei Romani: I mozaïeki dalle Collezioni Capitoline (Colors of the Romans: Mosaics from the Capitoline Collections), een tentoonstelling die nu te zien is in de tentoonstellingsruimte van de Montemartini Power Station, net ten zuiden van het centrum van Rome, heeft veel van dit soort vensters voor bezoekers geopend . De tentoonstelling, samengesteld door Claudio Parisi Presicce, Nadia Agnoli en Serena Guglielmi, is verdeeld in vier secties: de eerste onderzoekt de geschiedenis en ontwikkeling van de mozaïekvorm in de Romeinse kunst; de tweede plaatst mozaïeken, fresco's, standbeelden en kunstvoorwerpen bij elkaar om een gevoel te creëren van hoe het was om in luxueuze residenties van de heersende klasse van het rijk te wonen; de derde geeft een voorbeeld van hoe mozaïeken werden gebruikt in religieuze gebouwen en heilige ruimtes; en het laatste deel, een kleine coda, kijkt naar grafmozaïeken.

Voor een tentoonstelling die is samengesteld op het hoogtepunt van de pandemie, en met de beperkingen die inherent zijn aan een tentoonstelling die beperkt is tot artefacten die al in het bezit van de stad zijn, is het een triomf, met oordeelkundig gekozen stukken die uitstekend worden weergegeven en geëtiketteerd. Engelssprekende bezoekers zullen blij zijn te ontdekken dat elk stuk tekst van de curator in Colori dei Romani zowel in het Italiaans als in het Engels is, hoewel de kleine catalogus helaas alleen in het Italiaans beschikbaar is en geen gedetailleerde beschrijving van elk stuk bevat.

Installatieaanzicht van een vroeg "geweven" vloermozaïek met gekleurde stenen inzetstukken (crustae), eind eerste eeuw v.Chr., in Colori dei Romani

We hebben zoveel verloren van de beschaving van het oude Rome, een verlies waarvan de omvang moeilijk te bevatten is. En ondanks tientallen jaren van pogingen om het tegendeel te bewijzen, is het idee van het grote publiek van de oude stad er een van glimmende marmeren gebouwen, een formeel decor voor het drama van de Romeinse geschiedenis met zijn moorden en verraad. Film heeft veel te maken met ons idee van hoe het oude Rome eruitzag, en de meeste films over de stad laten het zien als uitgestrekt, monumentaal en wit, gevuld met mensen met een bleke huid. Maar het rijk was multiraciaal, multicultureel, polytheïstisch en polyglot, en de hoofdstad weerspiegelde dit zeker.

Zoals Sarah Bond voor deze site heeft geschreven, hebben we geleerd om naar de oude wereld in het wit te kijken, en we moeten het opnieuw in kleur leren, zoals de oude mensen het zelf lieten zien.

Installatieweergave van een emblema uit c. 200 CE, met de ontmoeting van Orestes en zijn zus Iphigenia, een scène uit de Griekse tragedie Iphigenia in Tauris

Deze hardnekkige witheid van ons denkbeeldige Rome is precies waarom deze tentoonstelling zo'n waardevolle correctie is. De tentoonstelling presenteert stukken uit de enorme collecties van de stad en geeft ons een oogverblindende blik in de kleuren van het oude Rome door te focussen op de enige techniek waarvan de kleur niet vervaagt na verloop van tijd, het mozaïek. De toevoeging van andere objecten zoals beelden en fresco's van dezelfde archeologische vindplaatsen, waar mogelijk, helpt om de omgeving van een selectie van Romeinse gebouwen op te roepen.

Mozaïeken waren vanaf het begin nauw verbonden met schilderijen. De oude Romeinse schrijver Plinius de Oudere (ca. 24-79 CE) schreef de uitvinding van mozaïeken toe aan de Grieken: "de bestrating begon bij de Grieken en was versierd met kunst die analoog was aan de schilderkunst." Vloermozaïeken, glad en gemaakt met kleine platte tegels, werden waarschijnlijk voor het eerst geïntroduceerd als decoratie in de belangrijkste tempel van de stad, die van Capitolijnse Jupiter, in het midden van de tweede eeuw vGT, maar begonnen zich pas echt in Rome zelf te verspreiden in de eerste eeuw v.Chr. De eerste mozaïeken waren eenvoudige witte stenen tegels met veelkleurige inzetstukken, bekend als "geweven werk" omdat de tegels in paren in afwisselende richtingen werden geplaatst. Het resultaat was decoratief, maar een beetje grof. Tegelijkertijd begonnen zwart-witte mozaïeken met geometrische patronen te worden gebruikt in rijke huizen en de vaardigheden die nodig waren om mozaïeken te maken, werden al snel gespecialiseerd. Met de koloniale expansie van Rome over de Middellandse Zee, produceerde de toegang van het rijk tot zowel rijkdom als meer bekwame ambachtslieden mozaïeken van steeds betere kwaliteit

Installatieweergave van een zwart-wit mozaïek (ca. 150 CE), vanaf de drempel van de basiliek Hilariana

Het was mogelijk voor de oude Romeinen om een micromozaïek rechthoek uit Griekenland te importeren, bekend als een emblema, die een beroemd schilderij zou kunnen reproduceren, maar in ieder geval een gedetailleerde scène erop zou hebben met mozaïektegels of tesserae, soms niet groter dan twee millimeter breed . Dit is de 'kunst analoog aan de schilderkunst' waarnaar Plinius verwijst. De emblema, niet erg groot, zou in het midden van een vloer van eenvoudiger mozaïek worden geplaatst, gemaakt door lokale ambachtslieden in Rome. Hoewel ik graag meer vroege mozaïeken had gezien, bevat deze tentoonstelling een aantal prachtige emblemata, waaronder een reeks onderwaterscènes en afleveringen uit mythen. De Romeinen, die niet tevreden waren met het achterlaten van mozaïeken op de vloeren, plaatsten ze op de muren en in hun tuin fonteinen, vaak met behulp van iriserende schelpen en, vanaf ongeveer het midden van de eerste eeuw vGT, ook glazen tesserae, die het licht beter opvingen en weerkaatsten dan steen. De tentoonstelling laat zien hoe Romeinse ambachtslieden in synthese werkten met ambachtslieden uit het hele rijk, en hoe ze, door mozaïekwerk te scheiden van een exclusieve rol als bestratingsversiering, het mozaïek letterlijk tot een belangrijke kunstvorm verheven. Een blik op een van de late keizerlijke gebouwen in Ravenna, die schitteren met muurmozaïeken, laat zien hoe belangrijk deze ontwikkeling was. In deze context is het bijzonder opwindend om stukken te zien die uit pakhuizen en zelfs uit stadsgebouwen zijn gehaald waar ze werden genegeerd en ontoegankelijk, en aan het publiek werden getoond.

Colori dei Romani behandelt de chronologische ontwikkeling van mozaïeken en toont voorbeelden van de verhoogde vaardigheid van Romeinse ambachtslieden en veranderende smaken door de eeuwen heen, waarvan de meeste al tientallen jaren niet meer in het openbaar zijn gezien. Een van de meest succesvolle wapenfeiten is de reconstructie van de interieurdecoratie van een oud Romeins huis uit het midden van de eerste eeuw CE, dat werd opgegraven onder een brandweerkazerne aan de Via Genova. De eigenaar van dit huis, Titus Flavius Salinator, is te herkennen aan de inscriptie van zijn naam op de loden leidingen. Hier hebben we niet alleen de vloermozaïeken, maar ook de muurfresco's en een selectie van de beelden die op de site te vinden zijn, evenals een van de loden pijpen. In een aangrenzend deel van de tentoonstelling is de woning van de eerder genoemde Claudianus, van rond het jaar 200 CE, eveneens een ongelooflijk rijke mozaïekdecoratie.

Installatieaanzicht van een pauwmozaïek (tweede eeuw CE); een vogel heilig voor de godin Juno en de god Bacchus, pauwen waren symbolen van opstanding en onsterfelijkheid

Het volgende deel van de tentoonstelling gaat over het religieuze leven van het oude Rome. Hier zijn de hoogtepunten mozaïeken uit een religieus gebouwencomplex, de Basilica Hilariana. De zetel van een priestercollege gewijd aan de goden Cybele en Attis, een sekte uit Klein-Azië, het vloermozaïek is een van de meest fascinerende, met verschillende vormen van aanvallen gericht op een boze oog. De reconstructie van de decoratie van dit gebouw omvat de uitnodigende mozaïekinscriptie "Aan degenen die hier binnenkomen en aan de basiliek Hilariana, mogen de goden gunstig zijn." De sponsor van deze zaal, Manlius Poblicius Hilarus, noemde de basiliek naar zichzelf en voegde zijn portretbuste en een lange zelfprezende inscriptie toe. Dit is een klein voorbeeld van een groot fenomeen: zelfs in het oude Rome was sponsoring van heilige plaatsen niet alleen een spirituele verantwoordelijkheid, maar ook een belangrijke daad van zelfpromotie.

De tentoonstelling wordt afgesloten met enkele voorbeelden van funeraire mozaïeken, waaronder een prachtige achthoek met twee veelkleurige pauwen en klaprozen, afkomstig van de vloer van een familiegraf. Wat op de bezoeker onder de indruk is, is de spectaculaire verscheidenheid aan mozaïekstijlen, sommige naturalistisch – sommige bijna art-deco – die Rome en zijn rijk niet vulden met witmarmeren tempels maar met glinsterende, vrolijke kleuren.

Colori dei Romani: I Mosaici dalle Collezioni Capitoline (Kleuren van de Romeinen: mozaïeken uit de Capitolijnse collecties) gaat door tot 15 september in Centrale Montemartini (Via Ostiense 106, Rome, Italië). De tentoonstelling is samengesteld door Claudio Parisi Presicce, Nadia Agnoli en Serena Guglielmi.

Gregory