De wilde kant van Poussin
LONDEN — Wat je ook probeert, het is niet gemakkelijk om van de schilderijen van de 17e-eeuwse Franse kunstenaar Nicolas Poussin (1594-1665) te houden.
Bewondering, ja. Liefde nee.
Starend naar zijn arcadische taferelen, bevolkt door goden uit de oudheid op relatief kleine schaal, die vaak verstoppertje lijken te spelen in zulke berekend gefabriceerde landschappen …. Nou, ze verblinden zeker door hun virtuositeit, maar kunnen ze ons echt raken op de manier waarop, laten we zeggen, een portret van Rembrandt ons kan raken?
Waarom voelt het publiek zich zo vaak een beetje koel, zo niet gekastijd, in hun aanwezigheid? Is deze man niet een beetje streng en humorloos? Waarom hebben we zo vaak het gevoel dat een geweldige Poussin het echt verdient om in de collectie van een of andere tweedy-kenner van de oude school te horen?
Een tentoonstelling als Poussin and the Dance in de National Gallery in Londen herinnert eraan dat zo'n oordeel niet helemaal eerlijk is. In feite verbergt nogal wat wildheid onder de mantel van geleerdheid en respectabiliteit.
Nicolas Poussin, “The Rape of the Sabines” (ca. 1633-34), zwarte krijtpen en bruine inkt bruin gewassen, 11,3 x 19,4 cm, The Royal Collection / HM Queen Elizabeth II (RCIN 911903) (© Royal Collection Trust / © Hare Majesteit Koningin Elizabeth II 2021)
Het herinnert ons er zelfs aan dat Poussin eens een jonge provinciaal met een fris gezicht was uit Normandië, die op 29-jarige leeftijd op weg ging naar Rome, die legendarische Eeuwige Stad, die uiteindelijk de bron van zijn verlichting als schilder.
Om even af te dwalen: in feite zijn er sinds het begin van het millennium twee grote Poussin-tentoonstellingen geweest. De eerste was in 2007 in het Metropolitan Museum of Art in New York. Wat hij liet zien, op een manier die nog nooit eerder was vertoond, was wat een geweldige schilder van bomen hij was. Vergeet al die speelse, kiekeboe nimfen en saters. Schiet ze allemaal buiten het podium. Kijk maar eens omhoog in die boomtakken tegen de lucht, hoe hij zulke bonte massa's van lichtdoorlatend, schaduwgevlekt groen creëerde. Claude Lorrain is in vergelijking daarmee een amateur. En, tegen het einde van zijn leven, wat een pathos was het om te zien hoe Poussins oude rot schudde en trilde, hoe hij, kortom, zijn briljante aanraking had verloren. Het verval had hem uiteindelijk opgeëist.
Deze show, die zich in de kelder van de National Gallery bevindt, is een heel ander Poussin-verhaal, maar het is net zo menselijk interessant en aangrijpend als dat van de Met. En dankzij de enorme diepte van zijn onderzoek en de kwaliteit en het bereik van de werken die het heeft samengebracht (uit Napels, Rome, Parijs en elders in dit gebouw), kunnen kijkers mediteren over een bepaald en fascinerend aspect van Poussin dat verdient echt veel aandacht: hoe hij figuren leerde schilderen, vaak meerdere figuren, met ingewikkelde dansbewegingen.
“The Borghese Dancers” (First Century CE), marmer, 71,9 x 187 cm1,9 x 187 cm, Parijs, Musée du Louvre, Département des Antiquités Grecques, Étrusques et Romaines, inv. MA 1612 (© RMN-Grand Palais)
Hij keek naar de manier waarop friezen op klassieke urnen werden geschilderd, waarbij hij vaak rechtstreeks (en aanvankelijk nogal onhandig) uit klassieke bronnen citeerde, hoe ze fladderden en vrij rondzweefden over een oppervlak, vaak met de handen verbonden. Zulke lichtvoetige feestvierders! Sommige van deze urnen, magnifiek groot en verbazingwekkend goed bewaard gebleven, zijn verscheept vanuit het Louvre of het Archeologisch Museum in Napels, het beste museum in zijn soort ter wereld. (Alleen al voor dit museum is het de moeite waard om de angstaanjagende ervaring van de oude straten van Napels met zijn scooter-rijdende maniakken te trotseren.) Later maakte Poussin wassen beelden van individuele dansers, en plaatste ze in een klein theater van zijn eigen makelij. De originelen van al deze figuren zijn nu verloren gegaan, maar een verweven paar is speciaal voor deze tentoonstelling opnieuw gemaakt om de schaal en ingewikkelde beweging te laten zien.
Poussin bracht het grootste deel van zijn latere leven door in Rome en keerde slechts één keer terug naar Parijs. Kardinaal de Richelieu, eerste minister van Lodewijk XIII, gaf hem de opdracht een reeks schilderijen te maken, wat hielp om zijn steeds groeiende reputatie te versterken. Richelieu hing de schilderijen op in zijn kasteel, niet ver van Parijs, in een kamer die bekend staat als het Cabinet du Roi. Ach, zo'n bewonderenswaardige sycofantie! Deze drie Triumphs zijn weer herenigd in Londen. Terwijl ze demonstreren hoe briljant Poussin werd in het organiseren van scènes met massa's draaiende, springende, dansende, karnende lichamen, herinneren ze ons er ook nog eens aan wat een oogverblindende colorist hij kon zijn.
Nicolas Poussin, “Dancing Votary of Bacchus” (ca. 1630-35), inkt en gewassen over zwart krijt, 15,5 x 13,5 cm, Zwitserland, Fondation Jan Krugier, inv. FJK100 (© Fondation Jan Krugier, Lausanne – Zwitserland)
Heeft Howard Hodgkin niet één keer opgemerkt dat hij elke keer dat hij ze in Poussins 'Rinaldo and Armida' in de Dulwich Picture Gallery zag, kon bezwijmen over de kleur van Rinaldo's oranje shorts?
Deze Triumphs zijn beslist losbandig, maar het feit dat ze de goden van de oudheid zijn, helpt om hun immoraliteit veilig weggestopt te houden in een vergulde doos. Wat een slimme kleine list! Het zou steeds opnieuw door kunstenaars worden gebruikt. Voorbereidende tekeningen, vaak sterk afgewerkte varianten op een iets ander eindwerk, laten ons zien hoe ver hij deed om de problemen van wie waarheen gaat het hoofd te bieden. Deze tekeningen, vaak met pen en bruine inkt, zijn op zichzelf al werken van de hoogste kwaliteit. In een ervan, uit 1636, pletten drie saters om de beurt een dikke wijnzak onder de voeten. Puur genot.
Nicolas Poussin, "A Dance to the Music of Time" (ongeveer 1634-36), olieverf op doek, 82,5 x 104 cm (met vriendelijke toestemming van de beheerders van de Wallace-collectie, Londen (P108) © The Trustees of the Wallace Collection )
De tentoonstelling wordt afgesloten met een veel rustiger en meer filosofische noot, hoewel Poussins fascinatie voor het in beweging brengen van dansers hem niet heeft losgelaten. "A Dance to the Music of Time" (1634) behoort tot de Wallace Collection, ongeveer anderhalve kilometer van de National Gallery. Hij laat ons vier dansers zien, die de handen opnieuw verbinden en de eeuwige cyclus van de seizoenen naspelen. Het is ernstig en traag. Het mist de brullende gladheid van zoveel van de eerdere werken. Het inspireerde ook tot een grote cyclus van 12 onweerstaanbaar leesbare romans, in feite een komisch meesterwerk met dezelfde titel, van de Britse auteur Anthony Powell, die vol zit met de grappen en gekkigheid van de heersende klassen van dit eiland. Powell gebruikte de titel ironisch, ironisch. Er is niets ironisch of ironisch aan het origineel van Poussin. Het is kalm en statig in zijn stemming, het toonbeeld van neoklassieke terughoudendheid. Later in dit decennium stapte Poussin over van hilariteit naar nuchterheid. Dit schilderij lijkt die verschuiving te voorspellen.
Poussin and the Dance gaat door in de National Gallery (Trafalgar Square, Londen, Engeland) tot 2 januari 2022. Daarna reist het naar het J. Paul Getty Museum, waar het zal lopen van 15 februari tot 8 mei 2022. De tentoonstelling was georganiseerd door de National Gallery, Londen en het Getty Museum, Los Angeles, Californië.
